Barnasáttmáli Sameinuðu þjóðana

útbreiddasti mannréttindasáttmáli heims

Samningur Sameinuðu þjóðanna um réttindi barnsins eða Barnasáttmálinn, eins og hann er oftast kallaður, var samþykktur á Allsherjarþingi Sameinuðu þjóðanna 20. nóvember 1989. Hann er útbreiddasti mannréttindasamningur í heimi, en öll aðildarríki Sameinuðu þjóðanna, að frátöldum Bandaríkjunum, hafa fullgilt sáttmálann. Barnasáttmálinn var undirritaður fyrir Íslands hönd árið 1990 og fullgiltur tveimur árum seinna. Ísland hefur því verið skuldbundið til þess að virða ákvæði sáttmálans frá 27. nóvember 1992. Þann 20. febrúar 2013 var sáttmálinn síðan lögfestur á Alþingi með lögum nr. 19/2013.

Fullgilding sáttmálans fól í sér bindandi samkomulag íslenska ríkisins við önnur aðildarríki að Barnasáttmálanum um að tryggja börnum öll þau réttindi sem kveðið er á um í sáttmálanum. Í kjölfar fullgildingarinnar var ýmsum lögum breytt og réttindi barna fóru smátt og smátt að hafa meiri áhrif á lög og lagaframkvæmd. Með lögfestingu sáttmálans árið 2013 varð sáttmálinn í heild hluti af íslenskum lögum. Það þýðir að allir, bæði opinberir aðilar og einkaaðilar, eru skuldbundnir til þess að virða ákvæði hans og hægt er að beita þeim með beinum hætti fyrir dómi.

Börn eignast eigin réttindi

Mannréttindi eiga að tryggja öllum einstaklingum rétt til þess að njóta mannlegrar reisnar, líkt og kemur m.a. fram í Mannréttindayfirlýsingu Sameinuðu þjóðanna frá 1948. Börn eiga að sjálfsögðu að njóta sömu mannréttinda og fullorðnir. Vegna þroska- og reynsluleysis njóta börn þó ekki allra stjórnmálalegra réttinda, svo sem kosningaréttar.

Þar sem börn eru sérstaklega viðkvæmur þjóðfélagshópur er þeim tryggð aukin vernd og stuðningur í ýmsum alþjóðlegum mannréttindasamningum. Sérstaða barna hlaut fyrst alþjóðlega viðurkenningu með hinni svokölluðu Genfaryfirlýsingu Þjóðabandalagsins frá árinu 1924, sem byggð var á stefnuyfirlýsingu Save the Children. Í henni var að finna ýmsar grundvallarreglur um vernd og umönnun barna. Í kjölfar þeirra grófu mannréttindabrota sem börn urðu fyrir í seinni heimstyrjöldinni jókst umræðan um nauðsyn þess að tryggja börnum aukna vernd. Sérstök yfirlýsing um réttindi barnsins var samþykkt á vettvangi Sameinuðu þjóðanna árið 1959 og byggðist hún um margt á yfirlýsingu Þjóðabandalagsins. Hvorki Genfaryfirlýsingin né yfirlýsing Sameinuðu þjóðanna um réttindi barnsins voru formlega bindandi að þjóðarétti.

Flest ríki voru sammála um nauðsyn þess að þróa réttindi barna á alþjóðlegum vettvangi enn frekar og veita börnum víðtækari vernd. Af þeirri ástæðu var hafist handa við að undirbúa sérstakan þjóðréttarsamning um réttindi barna árið 1979, en það ár hafði formlega verið útnefnt sem ár barnsins. Samningur Sameinuðu þjóðanna um réttindi barnsins, eða Barnasáttmálinn eins og hann er oftast nefndur í daglegu tali, var lagður fyrir Allsherjarþing Sameinuðu þjóðanna, fullbúinn til undirritunar og fullgildingar, þann 20. nóvember árið 1989.

Barnasáttmálinn verður til

Barnasáttmáli Sameinuðu þjóðanna markaði mikil tímamót í baráttunni fyrir réttindum barna, þar sem sáttmálinn felur í sér alþjóðlega viðurkenningu á því að börn séu fullgildir einstaklingar með sjálfstæð réttindi, óháð réttindum fullorðinna. Sáttmálinn viðurkennir að börn séu hópur sem þarfnist sérstakrar verndar umfram hina fullorðnu. Hann felur jafnframt í sér að börn eigi sjálfstæðan rétt til þess að hafa áhrif á eigið líf og taka virkan þátt í samfélaginu.

Barnasáttmálinn tryggir börnum mjög víðtæk réttindi, en stundum er réttindum hans skipt í þrjá flokka – vernd, umönnun og þátttöku. Í fyrsta lagi kveður sáttmálinn á um vernd tiltekinna grundvallarmannréttinda barna, svo sem réttinn til lífs, friðhelgi fjölskyldu og einkalífs, félaga, skoðana-, tjáningar- og trúfrelsis. Í öðru lagi leggur hann skyldur á aðildarríkin um að grípa til aðgerða til að tryggja velferð barna, m.a. á sviði mennta-, heilbrigðis- og félagsmála. Loks á Barnasáttmálinn að tryggja börnum rétt til þess að vera þátttakendur í eigin lífi sem og í samfélaginu í heild.

Greinar Barnasáttmálans

Samningurinn hefur ítarlegan inngang og 54 efnisgreinar. Þar af fjallar 41 grein um hvaða réttinda öll börn skuli njóta, en hinar 13 greinarnar fjalla um hvernig samningnum skuli framfylgt. Mikilvægt er að líta á sáttmálann sem eina heild og lesa og túlka efnisreglur hans í samhengi.

Meira má lesa um Barnasáttmálann á heimasíðunni barnasattmali.is. Hér má finna heildartexta sáttmálanns og hér má finna hann á barnvænu máli.

Grundvallarforsendur

Þó að öll réttindi Barnasáttmálans séu mikilvæg er almennt gengið út frá því að fjögur ákvæði feli í sér svokallaðar grundvallarreglur, sem tengja saman ólík ákvæði hans. Grundvallarreglurnar fjórar ganga sem rauður þráður í gegnum allan sáttmálann og er því sérstaklega mikilvægt að hafa þær í huga þegar önnur ákvæði hans eru túlkuð, ekki síst ef ákvæði sáttmálans vegast á.

2. grein Jafnræði – bann við mismunun

Öll börn skulu njóta réttinda Barnasáttmálans án tillits til kynþáttar, litarháttar, kynferðis, tungu, trúar, stjórnmálaskoðana, ætternis, fötlunar, félagslegrar stöðu eða annarra aðstæðna þeirra eða stöðu eða athafna foreldra þeirra.

3. grein Það sem barninu er fyrir bestu

Allar ákvarðanir eða ráðstafanir yfirvalda er varða börn skulu byggðar á því sem er börnum fyrir bestu. Setja á lög og reglur sem tryggja börnum þá vernd og umönnun sem velferð þeirra krefst. Aðildarríki eiga að sjá til þess að stofnanir og þjónusta sem annast börn uppfyllireglur sem stjórnvöld hafa sett, sérstaklega um öryggi, heilsuvernd, fjölda og hæfni starfsmanna og yfirumsjón.

6. grein Réttur til lífs og þroska

Sérhvert barn á meðfæddan rétt til lífs og skulu aðildarríkin tryggja að það megi lifa og þroskast.

12. grein Réttur til að láta skoðanir sínar í ljós og til að hafa áhrif

Börn eiga rétt á að láta í ljós skoðanir sínar í öllum málum er varða þau og að tekið sé réttmætt tillit til skoðana þeirra í samræmi við aldur þeirra og þroska. Börnum skal veitt tækifæri til að tjá sig um eigin málefni við málsmeðferð fyrir dómi, hjá sýslumanni eða öðrum stofnunum.

Valfrjálsar bókanir við Barnasáttmálann

Algengt er að mannréttindasáttmálum sé fylgt eftir með valfrjálsum bókunum sem annað hvort eru hugsaðar sem viðbót við sáttmálann eða til að útfæra nánar einstök ákvæði hans. Valfrjálsar bókanir eru sáttmálar í sjálfu sér og eru opnar fyrir undirskrift, samþykki og fullgildingu frá löndum sem eru aðilar að umræddum sáttmála. Ríkin eru þó ekki skuldbundin til að fullgilda bókanirnar, en þau ríki sem fullgilda þær eru lagalega skuldbundin til að fara eftir þeim.

FYRSTA OG ÖNNUR BÓKUNIN

Þann 25. maí árið 2000, samþykkti Allsherjarþing Sameinuðu þjóðanna tvær valfrjálsar bókanir við Barnasáttmálann. Önnur fjallar um sölu á börnum, barnavændi og barnaklámi en hin um þátttöku barna í vopnuðum átökum. Árið 2002 voru þessar tvær valfrjálsu bókanir fullgiltar á Íslandi og við lögfestingu Barnasáttmálans árið 2013 voru þær einnig færðar í lög.

ÞRIÐJA BÓKUNIN

Þriðja valfrjálsa bókunin við Barnasáttmálann tók gildi árið 2014 og fjallar um sjálfstæða kæruheimild fyrir börn og fulltrúa þeirra til Barnaréttarnefndar Sameinuðu þjóðanna. Börn í aðildarríkjum sem fullgilt hafa þessa bókun geta leitað til nefndarinnar ef þau telja að brotið hafi verið gegn réttindum þeirra í heimalandi sínu. Ísland hefur hvorki skrifað undir né fullgilt þessa bókun.